![]()
Тақырыбы: Спорт туралы тарихи мағлұмат және оның түрлері
1. Спорттық ойындардың шығу тарихы.
- Спорт мекелерінің шығу тарихы
- Денешынықтыру мәдениетінің қалыптасуы
Біздің елде спорт пен денешынықтыру мәдениетінің берік және ертедегі дәстүрлері кеңінен қамтылған. Денешынықтыру мәдениеті өзіндік ұлттық тарихи дамудағы барлық жолдарын жоғалтпады. Жарыстар мен әртүрлі ойындар, денешынықтыру жаттығуларының ұлттық түрлерінің өсуі мен сақталуын және олардың жаңаша туылуына, ұлттық жаңа түрдегі мәдениетінің сақтаушысы халық болды. Мерекелерде дене шынықтыру мәдениетінің ұлттық түрі айқын көрініп отырды.
Біздің отанымыздың түкпір-түкпіріндегі ұлттық мерекелер бұл тек ойын-сауық ретінде емес ол әрине спорт жарыстары ретінде мерекеленеді.
Әрбір халық өздерінің ұлттық мәдениетіне спорт қазынасын ең жақын жағынан ендірді. Жарыстарды ойындарды және дәстүрлі спорт мерекелерін, жаңаша толтыру мен ұлттық спорттық ойын-сауықтардың түрлерін тапсырылуын советтік спорт мәдениеті жоғары көрсетті.
Мысалы, аса айшықталған якуттардың «испах» деп аталатын көктемгі мерекесінде ұлттық дәстүр колоритін сақтай отырып спортты ұлттық мерекеге айналыдып, музыка мен поэзияларын ұштастыра отырып өзіндік сәнді киімдермен біріктірілген спорт ұлттық түрлерін жастар- өздерінің ойнау шеберліктерінде демонстрациялап жеңіл атлетика бойынша, гинастика бойынша, күреспен командалық ойындар жарыстары бойынша айшықтай көрсетеді.
Осылай денешынықтыру мәдениеті сен спорттық жарқын көрінісі қазіргі кезге дейін мерекеленіп отыратын болды. Бүкілодақтың физкултурашыларға арнау және спартакияда мен физкултурашылар парадына айналып аталып келеді.
Осы аталған мерекелерді Овет Одағының жастарының советтік спорттағы барлық көптүрлілігін және спорттық үлкен жетістіктерін көрсетеді. Спорттық оқиға және салтанатты мерекелер ол жалпы ұлттық. Дене шынықтыру мерекелерін әсіресе село тұрғындары «Егін өнімі күнінде», «Бірінші бау күндерінде» және т.б. мерекелерде атап өтіп жатады. Спорттық кеште жарыстармен жаңа ұжымдар ашылуында, өз жұмысын орындаған завоттар, фабрикалар, ұжымның мерейтойларында дәстүрлі турнирлермен мерекелеп отырады. Тарихта бізге естелік болып отырған бірінше мереке ол 25 май 1919 жыл Всевобуг отряды парадын құрады. олар тарихи қызыл алаңды толтырды. Парадты ұлы Ленин қабылдады. Владимир Ильич алаңдғаы парадшыларды сәлемдесіп құттықтады.
Ол пролетарлар мен революцияны жеңу жолындағы қолында винтовка ұстаған парадшыларға көңіл бөлді. Всевобуг физкултурашылары меркесі азамат соғысы отына туылғандар үшін айбарлы және бұлдыр еді. Көптеген қатысушылар дәл Қызыл алаңнан азамат соғысы майданына аттанып жатты. Бұл мереке өзінің спорттық мерекесінің жаңа қалпын физкултурашылар парадын және олардың жоғары азаматтығын, ұлтщылдығы мен пролетарлық өнерінің байланысы принціптерін көсете білді.
1942 ж 4000 физкултурашылар кәсіподақ ұжымымен Москвада өз парадын құрды, ал 1972 ж бірінші жалпымосквалық физкултурашы парады онда 18 000 – ға жуық адам қатысты.
1928 жылы елге үлкен салмақ туды, ол халықтың жоспарды қайта құруға көшуі социолизм науқанын жаңарту еді. Кеңестік ел бірінші бесжылдықты тұрғызу жолында ерен қимылдады.
12-24 тамыз 1928 ж. Москвадағы жаңа стадион «Динамо» да Бүкіл Одақтық спартакияда – халық шаруашылығы дамуы жоспарының бірінші бесжылдығында қабылдауға арналған болатын. Спартакияда Қызыл алаңда парад құрды, олар 30 000 москвалық физкултурашылар мен туыс республикалардың спортсмендерінен тұрды. Спартакияда кезінде – су спортынан мерекелік карнавал ұсынылды, ал Москва өзеніде «Бүкіл әлемдік октябрь» атты үлкен инсенировканы орындады.
Бұл инсенировкада неше мыңдаған адамдар қатысты.
2. Денешынықтыру мерекесін ұйымдастыру әдісі.
- Спорттық ойындардың шығу тарихы.
- Денешынықтыру мәдениеті.
- Су бетіндегі мерекелер.
Қазақстан Республикасында, яғни біздің елде спорт пен денешынықтыру мәдениетінің берік және ертедегі дәстүрлері кеңінен қамтылған. Денешынықтыру мәдениетінің өзіндік ұлттық, тарихы дамудағы барлық амалдарын жоғалтпады. Жарыстар мен дәстүрлі ойындар денешынықтыру мәдениетінің ұлттық түрлерінің сақтаушысы, олар біздер, яғни халық болды. Дене шынықтыру жаттығуларының ұлттық түрлерінің өсуімен сақталуын және олардың жаңаша туылуына ұлттық жаңа түдегі мәдениетінің сақтаушысы ол халық болды. Мерекелерде денешынықтыру мәдениетінің ұлттық түрі айқын көрініп отырды. Біздің де Отанымыздың түкпір-түкпіріндегі ұлттық мерекелер тек ойын-сауық ретінде емес, ол әрине спорт жарыстары ретінде де мерекеленіп отырады. Әрбір халық өздерінің ұлттық мәдениетіне кеңестік спорт қазынасын ең жақсы жағынан ендірді. Жарыстарды, ойындарыды және дәстүрлі спорт мерекелерін социалистік тұрғыда ұлттық жаңаша тұрғыда, спорттық ойын-сауықтардың түрлерін тапсырылуын кеңестік спорт мәдениеті жоғары көрсеткіштер көрсетті. Мерекелерде ұлттық дәстүр колориті ала отырып, спортты ұлттық мерекеге айналдырып, музыка мен поэзояларын ұштастыра отырып, өзіндік сәнді киімдермен біріктірілген ұлттық спорт түрлерін жастар өздерінің ойнау шеберліктеріндедемонстрациялап, жеңіл атлетика бойынша, гимнастика бойынша күрес пен командалық ойындар, жарыстар бойынша айшықтай көсетеді. осылай денешынықтыру мәдениеті мен спорттық жарқын көршісі қазіргі кезге дейін мерекеленіп отыратын болды. Бүкілодақтық физкултурашыларға арнау спартакиадамен физкультурашылар парадына айналып, аталып келеді. Осы мерекелерде Кеңес Одағы жастарының кеңестік спорттағы барлық көп түрлілігін және спорттық үлкен жетістіктерін көрсетеді. Спорттық оқиғалар менсалтанатты мерекелер ол жалпы ұлттық дене шынықтыру мерекелерін әсіресе ауыл тұрғындары өнімі күнінде, бірінші бау күндерінде және т.б. мерекелерде атап өтіп жатады. Спорттық кештерде матчтар, жарыстар мен жаңа ұжымдар ашылуында өз жұмысын ерте аяқтаған завоттарда, фабрикаларда ұжым мерейтойларында, дәстүрлі турнирлер мен мерекелер болып отырады. Тарихта бізге естелік болып отырған 1-ші спорт мерекесі ол 1919 жыл 15- мамырда болған мереке еді. Олар тарихи қызыл алаңды құрады. Ол парадты ұлы Ленин қабылдайды. Ленин үлкен құметпен бұл сәлемдемені құрметпен қабылдады. Ол пролетарлар мен революцаны жеңу жолындағы қолында вилетова ұстаған парадшыларға көңіл бөлді. Бұл физкультурашылар мерекесі азамат соғысы отына туылғандар үшін айтарлы, әрі бұлдыр еді. Көп деген қатысушылар, дәл осы қызыл алаңнан азамат соғысы майданына аттанып жатты .1928 жылы 12-24 тамызда Москвдағы жаңа стадион димамеда Бүкілодақтық спортакияда халық шаруашылығы дамуы жоспарының бірінші бес жылдығын қабылдауға арналған болатын. Спартакиада қызыл алаңда парад құрды. Олар 30 000 москвалық физкультурашылармен тұрды. Спартакиада кезінде су спортынан мерекелік кеш өтті. Жастардың нағыз қимылдар қалпындағы қызыға айналысатын спорт түрі - ол су бетіндегі мерекелер болып табылады. Олар: керемет спорт түрлеріне бөлінеді. Мысалы: жүзу, су шанасы, су маторы, суға секіру болып табылады. 1928 жылы 16 – тамызда бірінші бүкілодақтық спартакиаданың ашылу салтанатына арналған су мерекесі қызықты өтті. Одан кейін екі жылдан соң, 1930 жылы 11- шілде де партияның 24-ші сьезінің делегаттарына жасалынып, имецеировкалары орталық мәдениет және демалыс саябақтарында жойылды.судағы мерекелер үлкен табыстарға қол жеткізіп отырды. Комсомольская правда газетіне 1930 жылы 13-шілдеде, 24 партсьез үшін керемет мереке деген мақалалар жарияланып жатты. Содан бері көп деген арнайы мерекелер М. Горький атындағы орталық мәдениет және демалыс саябақтары жанына орналасуын су қоймасында димамо су станциясы аумағында өткізіліп келеді. Студенттер мен жастардың 4-ші бүкіләлемдік фестиваліне масштаб бойынша көркем деген су мерекелері карнавалы болды. Судағы мерекелердің кеңінен таралуын біз және көп адамдар әлі қабылдай алмай келеміз. Су мерекесін өткізу орнын белгілеу. Бұл сұрақта жауап іздеу үшін ұйымдастырушылар басты уайымдауды судан емес, өзінен ізденеді. Бұл жағдайда қауіпсіздікке көңіл бөлу керек.
3. Спорт алаңындағы мерекелер
- Спорт мерекелерін ұйымдастыру
- Спорт мерекелерінің ерекшелігі
Мерекелерде дене шынықтыру мәдениетінің ұлттық түрі айқын көрініп отырдыБіздің отанымыздың түкпір-түкпіріндегі ұлттық мерекелер бұл тек ойын-сауық ретінде емес ол әрине спорт жарыстары ретінде мерекеленеді.Әрбір халық өздерінің ұлттық мәдениетіне советтік спорт қазынасын ең жақын жағынан ендірді. Жарыстарды ойындарды және дәстүрлі спорт мерекелерін, социалистік, жаңаша толтыру мен ұлттық спорттық ойын-сауықтардың түрлерін тапсырылуын советтік спорт мәдениеті жоғары көрсеттіМысалы, аса айшықталған якуттардың «испах» деп аталатын көктемгі мерекесінде ұлттық дәстүр колоритін сақтай отырып спортты ұлттық мерекеге айналыдып, музыка мен поэзияларын ұштастыра отырып өзіндік сәнді киімдермен біріктірілген спорт ұлттық түрлерін жастар- өздерінің ойнау шеберліктерінде демонстрациялап жеңіл атлетика бойынша, гинастика бойынша, күреспен командалық ойындар жарыстары бойынша айшықтай көрсетеді.
Осылай денешынықтыру мәдениеті сен спорттық жарқын көрінісі қазіргі кезге дейін мерекеленіп отыратын болды. Бүкілодақтың физкултурашыларға арнау және спартакияда мен физкултурашылар парадына айналып аталып келеді. Осы аталған мерекелерді Овет Одағының жастарының советтік спорттағы барлық көптүрлілігін және спорттық үлкен жетістіктерін көрсетеді. Спорттық оқиға және салтанатты мерекелер ол жалпы ұлттық. Дене шынықтыру мерекелерін әсіресе село тұрғындары «Егін өнімі күнінде», «Бірінші бау күндерінде» және т.б. мерекелерде атап өтіп жатады. Спорттық кеште жарыстармен жаңа ұжымдар ашылуында, өз жұмысын орындаған завоттар, фабрикалар, ұжымның мерейтойларында дәстүрлі турнирлермен мерекелеп отырады. Тарихта бізге естелік болып отырған бірінше мереке ол 25 май 1919 жыл Всевобуг отряды парадын құрады. олар тарихи қызыл алаңды толтырды. Парадты ұлы Ленин қабылдады. Владимир Ильич алаңдғаы парадшыларды сәлемдесіп құттықтады.Ол пролетарлар мен революцияны жеңу жолындағы қолында винтовка ұстаған парадшыларға көңіл бөлді. Всевобуг физкултурашылары меркесі азамат соғысы отына туылғандар үшін айбарлы және бұлдыр еді. Көптеген қатысушылар дәл Қызыл алаңнан азамат соғысы майданына аттанып жатты. Бұл мереке өзінің спорттық мерекесінің жаңа қалпын физкултурашылар парадын және олардың жоғары азаматтығын, ұлтщылдығы мен пролетарлық өнерінің байланысы принціптерін көсете білді1942 ж 4000 физкултурашылар кәсіподақ ұжымымен Москвада өз парадын құрды, ал 1972 ж бірінші жалпымосквалық физкултурашы парады онда 18 000 – ға жуық адам қатысты.1928 жылы елге үлкен салмақ туды, ол халықтың жоспарды қайта құруға көшуі социолизм науқанын жаңарту еді. Кеңестік ел бірінші бесжылдықты тұрғызу жолында ерен қимылдады. 12-24 тамыз 1928 ж. Москвадағы жаңа стадион «Динамо» да Бүкіл Одақтық спартакияда – халық шаруашылығы дамуы жоспарының бірінші бесжылдығында қабылдауға арналған болатын. Спартакияда Қызыл алаңда парад құрды, олар 30 000 москвалық физкултурашылар мен туыс республикалардың спортсмендерінен тұрды. Спартакияда кезінде – су спортынан мерекелік карнавал ұсынылды, ал Москва өзеніде «Бүкіл әлемдік октябрь» атты үлкен инсенировканы орындады.
4. Су бетіндегі қойылымның көрінісі
- Судағы корнавал.
- Су бетіндегі мерекелер
Жастардың нағыз қимылдар қалпындағы қызыға айналысатын спорт түрі су түбіндегі мерекелер болып есептеледі. Олар керемет спорт түрлеріне бөлінеді. Мысалы: жүзу, су шанасы, су-маторы, суға секіру желкенді қайық т.б. 1928 ж. 16 тамызда І бүкілодақтық спортакиаданың ашылу салтанатына арналған су мереке қызықты өтті. Одан кейін екі жылдан соң, 1930 жылы 11- шілде де партияның 24-ші сьезінің делегаттарына жасалынып, имецеировкалары орталық мәдениет және демалыс саябақтарында жойылды.судағы мерекелер үлкен табыстарға қол жеткізіп отырды. Комсомольская правда газетіне 1930 жылы 13-шілдеде, 24 партсьез үшін керемет мереке деген мақалалар жарияланып жатты. Содан бері көп деген арнайы мерекелер М. Горький атындағы орталық мәдениет және демалыс саябақтары жанына орналасуын су қоймасында димамо су станциясы аумағында өткізіліп келеді. Студенттер мен жастардың 4-ші бүкіләлемдік фестиваліне масштаб бойынша көркем деген су мерекелері карнавалы болды. Судағы мерекелердің кеңінен таралуын біз және көп адамдар әлі қабылдай алмай келеміз. Су мерекесін өткізу орнын белгілеу. Бұл сұрақта жауап іздеу үшін ұйымдастырушылар басты уайымдауды судан емес, өзінен ізденеді. Бұл жағдайда қауіпсіздікке көңіл бөлу керек. Су мерекесінің өткізілуге үлкен қолайлы оған эстардалық жабдықтар сиымды әрі лайықты орындар, демалыс аумағы жалпы тамақтандыруды ұйымдастыру және медпунктер мен саниталық құралдар қоятын және прожекторлармен пиротехникалар мен жабдықтау керек. Аса қажеттіліктерге су бассейініңнің тереңдігімен қайық жүзе алатындай аумақ және мерекеге қатысушылар мен көрермендер қауіпсіздігінне ерекше көңіл бөлуді ұйымдастыру керек.
Егер мереке өзеннің үлкен аймағында өткізілсе су жағасындағы көпшілік көрермендерге көріну үшін көрсетілетін көріністер мен спорттық жоспарлау сол тұрғыда болмақ.
Жылдамдық қайығының жарыстарын (мысалы: катерлер, маторлы қайықтар т.б. техникалық жабдықтар) мәреге дейінгі арақашықтықты ескере отырып бір-бірінен қашықтықтарын сақтау керек. Өзеннің әртүрлі (орындарында) жерінде су шаңғыларының серуені, су оййындары, судағы секірулер, спорттық және көркем жүзулер, сүңгірушілер жұмыстарының да немесе қойылымдардың көрсетілуін ұйымдастыру. Бағдарлама т.б. көпшілік тура ара-уақыттағы сақталынған жүзушілердің өнерінде еңгізуге (егер олардың қауіпсіздігі сақталынған жағдайда) болады. Мыңдаған отау отын ұстаған жүзуші спортсмендер көз алдыңда – есен кетпес көрініс болар еді.
Судағы корнавал.
Судағы карнавал кешкісін электор жарығы немесе прожектор жарығында өткізіледі. Бағдарламаның түзілуі мерекенің ойын-ережелердің шығармашылық ойлауымен физкултурашылар ұйымы, көркем өнерпаздар ұжымының және цирк пен эстрада жұмысшыларының көмегі мен жасалынады.
5. Қазақтың ұлттық тоғызқүмалақ ойыны
1.Тоғызқұмалақ ойынының мәні
2.Тоғызқұмалақ ойынының ерекшелігі
Қазақта керемет скі қүдірет бар. Бірі - қос ішекті, тоғыз пернелі үкілі домбыра, екіншісі -тоғыз-тоғыздан симметриялы орналасқан отаулары, қасиетті қүмалақтары бар қос қазаннан түратын тоғызқүмалақ ойыны. Тоғыз саны киелі сан.
Бүл ойынның тарихына зер салсақ, Орта Азияда әсіресе қазақ пен қырғыз халықтарының арасында кеңінен тараған ойын. Ойнаса қызығына қанбайтын, есеп-қисапқа толы мәңгілік сиқырлы өлем, рухани байлығымыздың қайнар көзі, үлтымыздың мақтанышы деп түсінуіміз керек.
Тарихшы және археолог ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, тоғызқүмалаққа үқсас ойынның тақтасы бүдан үш мың жылдай бүрын да қолданылған екен. Оған калах, манкала деп аталатын есеп ойындарының тақтасы дәлел бола алады. Тіпті осы күндерде де жайылымдарда, тау бектерлсрінде тастан ойылып жасалған тоғызқүмалақ тақтасы Қазақстанның түпкір-түпкірлерінде жиі кездеседі. Оған дәлел ретінде Түркістандағы Қарақан батырдың кесенесінің алдында түрған тастан ойылып жасалған тоғызқүмалақ тақтасын айтуға болады.
Ертеде еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін ойнаған қазақ халқының ақыл-ой спорты — тоғызқүмалақ аласапыран заманның әлегінен үмыт бола жаздап, XX ғасырдың жетпісінші жылдарында ғана қайта жанданып, жаңа даму жолына түсті. Енді еліміз егемендік алған соң, ата-бабадан қалған үлттық алтын мүраны қолға алып, шахмат, дойбы секілді олимпиадалық ойындармен теңестіру алдымызда түрған үлкен мақсат деп ойлаймын. Тоғызқүмалақ — бүкіл түркі халықтарының даналығының туындысы ретінде Орта Азиялық, дүниежүзілік спорт ойындарының төрін алуға лайықты алтын қазына. Үкімет тарапынан қаншама қамқорлық жасалып жатса да, өкінішке орай спорт басшыларының селқос кезқарасынан көне ойын әлі де баяу дамып келеді. Сондықтан, ана тілді, үлттық әдет-ғүрыпты, үлттық ойындарды жандандыруды мақсат түтатындықтан, бала тәрбиесінде, оның математикалық қабілетін арттыруда игі өсері бар тоғызқүмалақ ойынын үйренемін деушілерге үйретуден жалықпайық, білмегенінді білгендерден сүраңыздар демекпін. Тоғызқүмалақ — шахмат, дойбы ойындары сияқты адамнан шыдамдылықты, сабырлылықты, терең жөне логикалық ойлауды қажет ететін ақыл-ой спорты. Күрделілігі жағынан тоғызқүмалақ жоғарыда аталған ойындардап кем соқпайды. Мүның басқа есеп ойындарынан ерекшелігі, бүл ете нөтижелі ойын, тең ойын өте сирек кездеседі. Тек көп ойнап жаттыққан адам, ер алуан жаңалықты ойын үстінде тауып, тоғызқүмалақтың қыр-сырын аша алады. Шыдамдылық пен қыруар еңбек, үлттық ойынға деген шексіз махаббат пен ынта-жігер арқылы ғана ата-бабадан мүра болып қалған үлттық енерді асқақтатып, дамьггып, қиындықтарды жеңе білу керек.
Таңғажайып тоғызқүмалақ Еуропа төрінен орын ала бастады
Күздің басында Прага қаласында кезекті рет зияткерлік ойындар олимпиадасы өткізілгенде қазақстандық тоғызқүмалақшылар еуропалық мектеп оқушыларына тоғызқүмалақ сияқты зерде ойынының қыр-сырын да үйретіп, семинар өткізіп қайтқан болатын. Бүл тоғызқүмалақтың Еуропаға алғашқы шығуы емес екен.Тоғызқүмалақ ойыны зияткерлік спорттың ішіндегі ең күрделі түрлерінің бірі, бүл ойынның 4 мың жылдық тарихы бар. Сонау көне замандардан бүгінгі күнге дейін келіп отыр. Алғашқы кезде бүның үш отау, бес отау, жеті отаулық шағын үлгілері болса, бүгінгі күні біз жетілген тоғыз отаулық классикалық ережесімен ойнап жүрміз.
Тоғызқүмалақ ойынын біз Орта Азияда, Ресейде жэне осы Еуропа елдерінде насихаттауды қолға алғанбыз. Сонымен қатар басқа елдерде де қызығушылық бар. Атап айтқанда Америка, Африка елдерінде де. Қазақстандық жэне чехиялық мектеп оқушылары тоғызқұмалақ жарысында, Пардубице, наурыз, 2008 жыл.Жалпы айтқанда біз неге тоғызқұмалақты насихаттап отырмыз, ол ойын ретінде ғана емес, оның танымдық, тағлымдық, терапиялық, спорт, өнер, ғылым ретіндегі маңызы зор. Бұл жасөспірімнің ақыл-ойын шыңдап, ми қызметін жетілдіретін зияткерлік спорттық ойын. Сондықтан мұның тек ұлттық бағытта емес, жалпы элемдік деңгейде де маңызы өте зор, өйткені тоғызқұмалақ сияқты ойындарды ойнаған бала есейе келе өзінің күнделікті нақты жоспарын құрып, дүниеге көзқарасы молайып, жетілген тұлға болып қалыптасады.Сондықтан тоғызқұмалақ ойынын біздің бүгінгі насихаттап отырғанымыздың себебі, қазақ халқының осындай үлы мүрасы бар екенін, зияткерлік өнері бар екенін басқа халықтарға да бір жағынан таныту, сонымен қатар адамзаттық деңгейде де өзіміздің үлесімізді қосу болып табылады.Қазіргі кезде Қазақстанда тоғызқүмалақты насихаттаудың түрлі жолдары көп. Біз жарыстармен қатар семинарлар, конференциялар өткіземіз.Мэселен, 2008 жылдың ақпан айында Алматыда "Тоғызқүмалақты халықаралық деңгейде дамытудың өзекті мэселелері жэне алдағы мінеттері" атты халықаралық конфренция өтті. Оған Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан, Моңғолия жэне басқа да бірнеше елдердің ғалымдары келіп баяндамаларын оқыды. Өздері келе алмағандары баяндамаларын жібергендері болды.Ал енді бізде жарыстардың жылдық күнтізбелік жоспары бар. Оны Қазақстан спорт жэне турзим министрлігі мен Тоғызқүмалақ федерациясы бірлесіп жасайды. Бізде жылына 40-қа жуық республикалық жэне халықаралық жарыстар өткізіледі. Сонымен қатар жас ерекшеліктеріне сәйкес үлдар мен қыздар және ерлер мен әйелдер арасындағы жарыстар бар. Сонымен бірге жекелей чемпионаттар, шапшаң ойнау чемпионаттары өткізіледі. Міне осының барлығы бізде тоғызқүмалақ ойынының жүйелі түрде даму жолына түскенін көрсетіп отыр.Сондай-ақ біз өзіміздің тэжірибемізбен бөлісу үшін алыс жэне жақын шетелдерде семинарлар өткіземіз. Өткен жылы тоғыз семинар болса оның бесеуі Қазақстанда өтсе, қалғанын шетелдердегі жергілікті комитеттер өткізді.із өз тарапымыздан Чехияда, Македонияда, Қырғызстанда, Ресейдің таулы Алтай республикасында өткіздік. Жалпы байқағанымыз тоғызқүмалақ ойынына деген қызығушылық өте жоғары.Мэселен Американың Аляска университеті осы тоғызқүмалақтың компьютерлік бағдарламасын жасап шығарды. Ал Колумбияда өткен жылы өздері семинар өткізіп,тоғызқүмалақ ережелерін насихаттап, таратуда.Швейцарияда өткен конференцияда Испания азаматы Виктор Баутисторока баяндама жасап, тоғызқүмалақ тақталарын бірнеше елдердің Швейцарияның, Италияның мүражайларына таратқан Шынында да тоғызқүмалақ ойынын тек спорт, өнер, ғылым ретінде қарастыруға болмайды. Мен қазіргікезде оны бабаларымыздың дүниетанымы ретінде қарастырамын. Өйткені ондай ойындардың дүниежүзінде 400-ге жуық түрі бар, атап айтқанда ол Африка елдерінде, Америкада, Еуропа елдерінде, мынау Азияның бірнеше елдерінде осы тоғызқүмалақ сияқты ойындар бар. Мэселен тоғызқүмалақтың тақтасының өзі Норвегия мен Индонезияда үқсас.Бірақ біз осы үқсастығына бола оны тоғызқүмалақ десек, ол біздің шалағайлылығымыз болады. Сондықтан ол жерде кездесетін тақталардағы ережелерді сараптап, талдағанда ғана оның қандай ойын екенін байқаймыз. Ал осындай ережелер қайдан шығады, ол сол жердегі халықтың дэстүріне, салтына, дүниеге көзқарасына, этнографиясына байланысты, сонымен қатар сол жердегі халықтың бір-бірімен аралас-қүраластығына негізделген. Яғни тоғызқүмалақ ойыны бүл - көшпенділердің дүниетанымы негізінде жасалған.Мэселен "түздық" деген ереже бар, бүл ережені отауға ие болу деп қарастыруа болады, демек екі қүмалақ жатқан үйге үшінші қүмалақты апарып көшірсеңіз, сонда ғана отауға ие боласыз. Ал отауға ие болуды қалай түсіндіруге болады, яғни жастар бірін-бірі үнатып, отау қүрады, бірақ ол үйде үрпақ дүниеге келмесе, онда ол үйден отау шықпайды. Сонымен қатар жүп деген бізде табыс болып есептеледі. Американың "калах" деген ойынында жалғыздық табыс болып есептеледі, кім бірінші бастаса, сол жеңіске жетеді. Ал керісінше бізде "жалғыздың үні" шықпас дейді.Сонымен қатар тоғызқүмалақ ойынында маңдай, атөтпес, тектүрмас, бел, белбасар деген отаулардың аттары бар. Ал енді мысалы бізде үнемі маңдайың ашық болсын, артың жабық болсын дейді, ол жабық болсын деген отаудағы қүмалақтарды жүптан үстап отыруымыз керек, ал маңдайымызды үнемі ашық қалдырып отыруымыз керек. Міне осындай көптеген философиялық үғымдар бар, танымдық көзқарастар бар. Мен тек қана шет жағасын айтып отырмын, болашақта сол 400-ге жуық түрін жеке-жеке зерттесек, үлкен зияткерлік ғылым, этноматематика ғылымы туындайды.Бүны қазір еуропалық ғалымдар зерттеп жүр, ал Орта Азияда, Қазақстанда жалпы алдағы уақытта зерттеледі деп ойлаймын. Қазір соңгы статистика бойынша Қазақстанда тоғызқүмалақпен айналысып жүргендердің саны 36 мың, бүл ресми ғана, ал бірақ менің ойымша бүл 100 мыңнан асады. Жэне 1,5 мыңдай жаттықтырушы бар. Мүның барлығы Қазақстанда тоғызқүмалақ спортының жүйелі даму жолына түскенін байқатады. Бүл ойынды дамыту үшін министрлік тарапынан жылына 10 миллион теңге бөлінеді. Қазақстан тоғызқүмалақ қауымдастығы да бүл салаға қомақты қаржы бөліп отыр.
6. Қазіргі кездегі Қазақстандағы спорт
1. Спорт жэне дене тәрбиесі.
2. Қазақстан спортшылары
3. Қазақстандағы спорт базалары
Спорт жэне дене тәрбиесі. Қазақ халқының дене тэрбиесіне, оны шынықтыруға, ептілікке, денсаулықты, көңіл-күйді көтеруге арналған осы кездегі дене тэрбиесі мен спорт нышаны ерте заманда-ақ халық кэдесіне жарағандығын кейбір археол. деректер дэлелдейді. 1970 ж. Оңт. Қазақстан обл-нда б.з.б. 4 — 3 ғ-ларда тоғызқү-малақ тастары табылды. Сол жылы Тараз қ-нан 30 км жерде археологтар тоғызқүмалақ тақтасының тасқа қашап салынған суретін кездестірді. Түрік қағандығы дэуірінде Қазақстан жерінде көптеген қалалар салынып, мәдени орталықтар бой көтерді. Көне Таразда энші-күйшілер, шабандоздар, садақ тартушылар, балуандар, басқа да күш өнерін көрсетушілер бас қосып отырған. 7 ғ-да Орта Азия мен Қазақстан жерін жаулап алған Араб халифаты ислам дінін уағыздаумен қатар, шахмат (шатрандж) ойынының таралуына, оның дамуына айтарлықтай ықпал етті. Сөйтіп, көшпенді деп аталып келген қазақ халқы дене тэрбиесін, оның ішінде спортты дамытуға көңіл бөлгені байқалады. Ежелден садақ тарту, бэйге, сайыс, күрес, аударыспақ сияқты спорт түрлерімен айналысқан қазақ халқы басқа да спорт түрлерімен айналысу арқылы өздерінің рухани байлықтарын жетілдіріп, толықтырып отырған. Халық өзіне лайықты деп санаған үлттық спорт түрлерін, эр түрлі дене жаттығуларын үнемі жетілдіріп келген. Әр рудың, эр жүздің, эрбір хан мен бай-манаптың, болыс-бектің өз балуаны, өз мергені, өз сэйгүлігі болған. Олар бэйге-жарыстарда ірі рулардың намысын қорғаған Қазақ халқы арасында спорттың дамуына әр үлт өкілдерімен арадағы қарым-қатынастың нығаюы көп эсер етті. Мүндай жағдай, эсіресе, Қазан төңкерісінен кейін берік қалыптасты. Алғашқы кезеңде спорт пен дене тэрбиесі еңбекшілердің денсаулығын нығайту, жалпы гигиеналық мэселелер, эскери шынықтыру даярлығын жақсарту мақсатында жүргізілді. 1918 жылдың 1-жартысында жұмысшылар клубтарында гимнастикамен айналысатын үйірмелер ұйымдастырыла бастады. Халық ағарту органдары мен комсомол үйымдары қыруар жүмыстар атқарып, жастар күшімен спорт алаңдарын, эскери даярлық ісіне жаттығу өткізетін орындар жасады. 1920 ж. 1 қазанда Қазақстанның сол кездегі астанасы Орынбор қ-нда дене тэрбиесі нүсқаушылары және ү-йымдастырушыларымен әскерге баратын жастарды спортқа баулуға арналған курстар ұйымдастырылды. Оған^ жүзден астам кісі қатысты. Оның тең жартысынан көбі қазақ жастары болатын. Мүнан соң Ақтөбе, Гурьев (қазіргі Атырау), Орал, Верный (қазіргі Алматы), Орынбор, Петропавл, Қызылорда, Семей қ-ларында ірі і спорттық орталықтар қүрылды. Сол жылдары Семей, Қостанай, Жетісу \ губернияларында спартакиадалар өте бастады. Әйелдер арасында дене тэрбиесін дамыту мақсатында 1925 ж. Семей қ-нда арнаулы спартакиада өтті. Дэл осындай эйелдер арасында спартакиадалар Орал, Петропавл, Алматы қ-ларында да үйымдастырылды. 1928 ж. Петропавл қ-нда Бүкілқазақстандық 1-спартакиада өз жалауын көтерді. Оған қатысушылар футбол, жеңіл атлетика, қалашық (городки), қазақша күрес, баскетбол және нысана көздеуден сынға түсті. Қазақстанда дене тәрбиесі мен спортты дамытуда 1931 ж. енгізілген "КСРО-ны қорғауға, еңбек етуге дайын бол" (ГТО) деп аталған бэсекелердің маңызы зор болды. Бүл жастардың спортқа түрақты түрде қатысуына мүмкіндік берді. Дене тэрбиесінен үлттық кадрлар даярлауға көңіл бөліне бастады. 1932 ж. Алматыда дене тэрбиесі техникумы ашылды. 1934 ж. респ. ведомствоаралық 1-спартакиада, Орта Азия мен Қазақстан спортшылары арасындағы 1-спартакиада жэне мектеп оқушылары арасында бүкілқазақстандық 1-спартакиада өтті. Қазақстан К(б)П-нің 1937 ж. өткен 1 съезі дене тәрбиесі мен спорт жэне бұқаралық қорғаныс жүмыстарын кеңейте түсуді атап көрсетті. 2-дүниежүз. соғыс қарсаңында Қазақстан спортшыларының саны 150 мыңға жетті, оның ішінде 30 мыңнан астамы қазақ жастары болатын. Соғыс жылдарында эскери-спорт кадрларын даярлауда көп жұмыс атқарылып, елімізде 1,5 миллионға жуық әскери-спорт мамандары тәрбиеленді. 1945 — 56 ж. Қазақстанда дене тэрбиесі ұйымдары нығайып, спорт кадрлары өсіп шықты. 1945 ж. Алматыда дене тэрбиесі ин-ты (Қазақ физкультура ин-ты) ашылды. 1946 ж. Шоқыр Бөлтекүлы "Спартак" қоғамы бойынша бокстан КСРО чемпионы атанып, қазақ жастары арасында бірінші болып спорт шебері деген дэрежеге жетті. 1950 ж. Қазақстан спорт үйымдары қүрылды. 1959 ж. бүл үйымдар спорт федерациясы болып өзгертілді. 1951 ж. "Колхозшы" спорт қоғамы қүрылды. 1956 жылдан бастап "Қайрат" деп аталды. 1956 ж. Мэскеуде КСРО халықтарының 1-спартакиадасы өтті. Қазақстан спортшылары 1956 жылдан олимпиялық ойындарға да қатыса бастады. Тау шаңғышысы А.Артеменко 1956 ж. Италияның Кортина Д'Ампеццо қаласында өткен 7-қысқы олимпия ойындарында, ал Е.Кадяйкин Мельбурнда (Австралия) өткен жазғы 16-олимпиялық ойындарда 3000 м-ге тосқауылдар арқылы жүгіруден сынға түсті. Қазақ жастары арасынан шыққан жеңіл атлет Ғ.Қосанов 1960 10 м-лік эстафеташылар жарысында күмісхж. Римде өткен 17-олимпиялық ойындарда 4 жүлдені иемденді.Елімізде қысқы спорттың дамуына 1951 ж. ашылған эйгілі Медеу мүз " айдыны (қ. Медеу спорт кешені) үлкен ықпал етті. Мүнда көптеген дүниежүз. жэне қүрлықтық рекордтар жаңарды. 1960 жылдардың басында Қазақстанда спорт клубтары (АДК "Шахтер", "Болат", "Динамо", т.б.) қүрыла бастады.
Қазақстан спортшылары Кеңес Одағы түсында айтарлықтай спорттық дэрежеге қол жеткізді. Көгалдағы хоккейшілер, допты хоккейшілер, ^ "Буревестник", АДК волейболшылары, "Динамо" су добы командасы і КСРО, Еуропа жэне дүние жүзі чемпиондары атанды. Аталмыш / командалар қүрамында М.Жексенбеков, С.Шаймерденов, С.Қалымбаев, Е.Қүмарғалиев, С.Сексенбаев, Ю.Варзин, В.Бочков, В.Агуреев, О.Жарылғапов, М.Мәденов, З.Жэркешов, Ж.Сауранбаев, В.Кравченко., Е.Чебукина, О.Кривошеева, Н.Меңдіғалиев, Е.Аяпбергенов, А.Оразалинов, С.Котенко сынды спортшылар өнер көрсетті.1976 ж. 21-Олимпиялық ойындарда (Монреаль, Канада) КСРО қүрама командасына 14 қазақстандық спортшы 11 спорт түрінен қатысты. Бүл олимпия ойынында жерлестеріміз 8 алтын жэне 2 күміс медальға ие болды. Ал осы жылы өткен Қысқы олимпия ойындарында шаңғы жарысынан 2 қола медальді иемденді. Мэскеуде өткен 22-олимпия ойындарында (1980) 20 қазақстандық спортшы 6 алтын, 2 күміс жэне 7 қола медальді алды. Осы олимпияда ойындарында Ж.Үшкемпіров, Ш.Серіков, т.б. олимпия чемпиондары атанды. 1988 ж. Сеулде (Корея Республикасы) өткен 24-олимпия ойындарында КСРО құрама командасында 30 қазақстандық спортшы қатысты. Олар әр түрлі дэрежедегі 18 медальді иеленді. Барселонада (Испания) өткен 25-олимпия ойындарында (1992) Қазақстан Республикасы ТМД құрама командасында болды. Мүнда 11 спорт түрінен 23 спортшы қатысып, 5 медаль (Е.Чебукина, И.Герлиц, Д.Түрлыханов, Т.Менынова, В.Вохмянин) алды. Қазақстандықтар 1994 ж. бастап Азия ойындарына қатысып келеді. Хиросима (Жапония) қ-нда өткен 12 ойындарында қазақстандықтар жалпыкомандалық төртінші орынды иеленді. Олар 77 медальға (оның 25-і алтын) ие болды. Атап айтқанда Қ.Шағатаев, Н.Сманов (бокс), М.Мамыров (еркін күрес), Ю.Мельниченко, Д.Түрлыханов (грек-рим күресі), О.Шишигина (жеңіл атлетика) сынды спортшылар алтын медаль иегерлері атанды. 1998 ж. Таиландта (Бангкок қ.) өткен 13-Азия ойындарында қазақстандықтар бесінші орын алды. Олардың үлесінде барлығы 78 медаль (оның 24-і алтын) болды. Чемпион атанғандардың ішінде В.Гуща, Д.Аспандиярова (нысана көздеу), Д.Топоров, Қ.Нүрмағамбетов (ескек), Б.Байсейітов, С.Матвиенко (грек-рим күресі), Н.Торшина, О.Шишигина, И.Потапович, С.Арзамасов (жеңіл атлетика), В.Бурба, Е.Ибрайымов, М.Ділдэбеков (бокс) сынды спортшылар бар. 2002 жылы Корея Республикасының Пусан қаласында өткен 14-Азия ойындарында жерлестеріміз 76 медаль алды. Командалық есепте бесінші орында болды. 20 спортшы алтыннан алқа тақты. Олардың арасында А.Тетерюк (велоспорт), Ә.Иманбаев, Г.Цурцумия (грек-рим күресі), Б.Ахметов, С.Филимонов (ауыр атлетика), Н.Торшина, Г.Егоров, ' В.Борисов (жеңіл атлетика), Н.Кәрімжанов, Г.Головкин (бокс), О.Довгун, С.Беляев (нысана көздеу), т.б. спортшылар бар. 1994 ж. Лиллехаммерде (Норвегия) өткен Қысқы олимпия ойындарында көкшетаулық В.Смирнов олимпия чемпионы атанды. Атланта (АҚШ) Қ-нда өткен 26-олимпия** ойындарында Қазақстан түңғыш рет ж<
